تحقیق ناصر خسرو قبادیانی

مقاله تحقیقاتی ناصر خسرو قبادیانی

حكیم ناصر بن خسرو بن حارث القبادیانی بلخی مروزی ، ملقب به حجت، قبادیان از نواحی بلخ 394 ـ 481ق یمگان بدخشان ، شاعر و نویسنده، متكلم و فیلسوف، جهانگرد و مبلغ اسماعیلی ایرانی. گویا از خانواده محتشمی كه به كارهای دولتی و شغل دیوانی می پرداختند، برآمد و در بلخ (در استان بلخ در شمال افغانستان امروز) دارای ثروت و املاكی بوده است. از كودكی به فراگیری دانش ها و فنون و ادبیات پرداخت و قرآن را از بر كرد و كمابیش در همه دانش های متداول عقلی و نقلی، مانند ریاضیات و طب و موسیقی و نجوم و فلسفه و كلام و حكمت متألهین استادی یافت. ناصرخسرو بهمراه حافظ و رودكی جزء سه شاعری است كه كل قرآن را از برداشته است. وی از آیات قرآن در آثار خویش برای اثبات عقاید خویش استفاده كرده است.در جوانی به دربار شاهان و امیران راه یافت و به گفته خودش بارگاه ملوك عجم و سلاطین را چون سلطان محمود غزنوی (389 ـ 421) و پسرش مسعود (421 ـ432) دیده است. در كارهای دیوانی دبیر پیشه و متصرف در اموال و اعمال سلطانی بود و عنوان ادیب و دبیر فاضل داشت و با پادشاهان وقت و وزرای برجسته هم مجلس و هم پیاله بود. گویا در آغاز در بلخ در خدمت غزنویان به سر می برد ولی پس از افتادن آن شهر به دست سلجوقیان (432) به خدمت آنان درآمد و به مرو، مقر حكومت ابوسلیمان چغری بیگ بن داود بن مكائیل بن سلجوق (451) رفت و در درگاه او نیز مقامی در خور یافت. ظاهراً در دوره خدمتش نزد غزنویان یا سلجوقیان به هند و سند و تركستان سفر كرد (شاید به قصد آشنایی با ملل و ادیان و مذاهب گوناگون). از جوانی شعر می سرود و همچون بیشتر شاعران زمان به باده نوشی و عشق ورزی و گفتن اشعار مدح و غزل و هزل می گذرانید و شاعر و دبیر ملازم دربار بود. رفته رفته از این نوع زندگی سرخورد و در پی یافتن حقیقت برآمد ولی پاسخ هایی كه به پرسش های بی شمار وی درباره راز خلقت و حكمت شرایع در ظاهر تنزیل و طریقه ظاهریان داده می شود.

...

از آثارش:

ناصرخسرو دارای تالیفات و تصنیفهای بسیار بوده است، چنانچه خود درین باره گوید:

منگر بدین ضعیف تنم زانكه در سخن / زین چرخ پرستاره فزونست اثر مرا

آثار ناصر خسرو عبارت اند از:

دیوان اشعار فارسی

دیوان اشعار عربی (كه متاسفانه در دست نیست). خود درباره دو دیوان فارسی و تازی چنین گوید:

بخوان هر دو دیوان من تا ببینی / یكی گشته باعنصری، بحتری
یا:

این فخر بس مرا كه به هر دو زبان / حكمت همی مرتب و دیوان كنم

1ـ دیوان در 11047 بیت شامل قصاید و مقطعات و ابیات متفرقه. دیوان ناصر خسرو پر است از عقاید دینی، اخلاق انتقاد از شاهان و امیران ترك و شاعران مدیحه سرا، شكایت از مردم عامی و عالمان و فقیهان خراسانی و اعتراض به دستگاه خلفای عباسی و نیز وصف طبیعت، ستایش پیامبر و علی (ع) و خاندان او، پند و اندرز و سخنان حكیمانه. این دیوان تاكنون بارها و از جمله به كوشش سید نصرالله تقوی و مقدمه سید حسن تقی زاده و با همكاری مجتبی مینوی و علی اكبر دهخدا در 1304 ـ 1306 ش در تهران و به كوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق در 1353 ش در تهران به چاپ رسیده است؛

2ـ جامع الحكمتین؛ رساله ایست به نثر دری (فارسی) در بیان عقاید اسماعیلیان.

3ـ زاد المسافرین؛ كتابی است در بیان حكمت الهی به نثر روان.

4ـ وجه دین؛ رساله ایست به نثر در مسائل كلامی و باطن و عبادات و احكام شریعت.

...